سؤال از: اميد

يكي از كاربران سايت مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در سامانه جديد سايت، سه سؤال را در باره جناب مختار بن ابي عبيد ثقفي مطرح نموده كه به صورت تفكيك شده پاسخ مي دهيم:

با عرض سلام و خسته نباشيد.

«مختار در درجه اول عالم بود يا دلاور جنگ جو و محب اهل البيت ؟ اصلا مي توان گفت درجه علم او در حدي بوده كه بتواند از خود فتوا صادر كند.»

در پاسخ اين سؤال بايد گفت:

در شجاعت و دلاوري جناب مختار و محبت ايشان نسبت به اهل بيت (عليهم السلام) جاي هيچگونه شك و ترديدي وجود ندارد و علماي شيعه بر اين مطلب تصريح كرده اند. و نيز در منابع شيعه رواياتي در مدح و تمجيد از ايشان وارد شده و در برخي از آنها به صراحت از دشنام دادن و نسبت ناروا به ايشان نهي شده است.

در برخي از گزارشها آمده است كه ايشان روايات را از محضر «محمد بن الحنفيه» پسر گرامي امير مؤمنان (عليه السلام) فرا مي گرفته است. ابن نماي حلي از علماي بزرگ شيعه در اين باره مي فرمايد:

وولي علي عليه السلام عمه علي المدائن عاملا والمختار معه، فلما ولي المغيرة بن شعبة الكوفة من قبل معاوية - لعنه الله - رحل المختار إلي المدينة ، وكان يجالس محمد بن الحنفية ويأخذ عنه الأحاديث.

علي (عليه السلام) در مدائن عموي مختار را به عنوان عامل و كارگزار خودش فرستاد و مختار همراه وي بود، زماني كه مغيره بن شعبه از جانب معاويه والي كوفه شد، مختار به مدينه رفت و با محمد بن حنفيه نشست و برخواست داشت و از ايشان روايت فرا مي گرفت.

ابن نما الحلي، جعفر بن محمد بن جعفر بن هبة الله (متوفاي۶۴۵هـ)، ذوب النضار في شرح الثار، ص۶۷، تحقيق: فارس حسون كريم، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة، الطبعة الاولي ۱۴۱۶

آقاي نمازي شاهرودي يكي از رجال شناس شيعه، مختار بن ابي عبيد را از جمله فصحاء زمان خودش معرفي كرده و از وي خطبه و كلماتي را كه نشانگر فصاحت اوست در كتابش آورده است:

ومن الفصحاء البلغاء المختار بن أبي عبيدة الثقفي ، له كلمات فصيحة . ومنها قوله عند خروجه : والذي أنزل القرآن ، وبين الفرقان ، وشرع الأديان ، وكره العصيان ، لأقتلن العصاة من أزد عمان ، ومذحج وهمدان ، ونهد وخولان ، وبكر وهران ، وثعل وبنهان ، وقبائل قيس عيلان ، غضبا لابن بنت نبي الرحمن . ...

از جمله فصحاء بليغ، مختار بن ابي عبيده ثقفي است و او سخنان فصيحي دارد. از جمله سخنان او هنگام خروجش اين است: سوگند به خداي كه قرآن را نازل كرد، فرقان را بيان كرد، و اديان را تشريع نمود، وعصيان را زشت شمرد، من گنه كاران از قبيله ازد، عمان، مذحج، همدان، نهد، خولان ، بكر، هران ، ثعل، بنهان و قبايل قيس عيلان را مي كشم زيرا به خاطر پسر پيامبر خداي بخشنده، بر اين افراد غضب نموده ام....

النمازي الشاهرودي، الشيخ علي (متوفاي۱۴۰۵هـ)، مستدرك سفينة البحار، ج ۸ ، ص ۲۰۸، تحقيق: تحقيق وتصحيح: الشيخ حسن بن علي النمازي، ناشر: مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة، چاپ: ۱۴۱۸

حال طبق عبارات فوق، روشن است كه مختار از علم و فصاحت و بلاغت بهره مند بوده و در فراگرفتن حديث، شاگرد محمد حنفيه فرزند امير المؤمنين (عليه السلام) بوده است. اما اين كه ايشان فتوا مي داده يا نه، در منابع، سخني به ميان نيامده است.

و از نظر علماي شيعه جناب مختار يك انسان والا مقام و محب اهل بيت عصمت وطهارت عليهم السلام بوده و قيام او بر حق و در راستاي خونخواهي امام حسين عليه السلام صورت گرفته است.

جعفر بن نماي حلي، يكي از علماي متقدمين شيعه در باره مختار مي گويد:

مختار از مجاهدان پيشگامي است كه خداوند آنان را مدح كرده و دعاي امام سجاد عليه السلام دليل روشن بر اين است كه مختار از جمله خوبان برگزيده در نزد آن حضرت است و روايات ذمِ او را، دشمنان ساخته و پرداخته است:

إعلم أن كثيرا من العلماء ... ولو تدبروا أقوال الأئمة في مدح المختار لعلموا أنه من السابقين المجاهدين الذين مدحهم الله تعالي جل جلاله في كتابه المبين ، ودعاء زين العابدين عليه السلام للمختار دليل واضح ، وبرهان لائح ، علي أنه عنده من المصطفين الأخيار ، ولو كان علي غير الطريقة المشكورة ، ويعلم أنه مخالف له في اعتقاده لما كان يدعو له دعاء لا يستجاب ، ويقول فيه قولا لا يستطاب، وكان دعاؤه عليه السلام له عبثا ، والامام منزه عن ذلك ، وقد أسلفنا من أقوال الأئمة في مطاوي الكتاب تكرار مدحهم له، ونهيهم عن ذمه ما فيه غنية لذوي الابصار ، وبغية لذوي الاعتبار، وإنما أعداؤه عملوا له مثالب ليباعدوه من قلوب الشيعة ، كما عمل أعداء أمير المؤمنين عليه السلام له مساوي ، وهلك بها كثير ممن حاد من محبته ، وحال عن طاعته ، فالولي له عليه السلام لم تغيره الأوهام ، ولا باحته تلك الأحلام ، بل كشفت له عن فضله المكنون وعلمه المصون . فعمل في قضية المختار ما عمل مع أبي الأئمة الأطهار . . إلخ .

بسياري از علماء، توفيق نيافته اند كه ... و اگر گفتار ائمه را در ستايس مختار تدبر مي كردند؛ مي دانستند كه مختاراز جمله مجاهدان پيشگامي است كه خداوند آنان را در كتابش مدح كرده است. و دعاء امام زين العابدين عليه السلام براي مختار دليل روشن و برهان آشكار است بر اينكه مختار نزد امام سجاد از برگزيدگان برتر است و اگر او در طريق نا پسند بود و مي دانست كه او در اعتقادش مخالف آن حضرت است، برايش دعاي نمي كرد كه مستجاب شود و در اين صورت دعايش بيهوده بود در حالي كه امام منزه از كار عبث است. ما گفتار ائمه عليهم السلام را در لابلاي كتاب در باره مدح مختار و نهي از ذم او كه مايه بصيرت و توشه راه عبرت گرندگان است بيان كرديم. دشمنان مختار براي او قالب هاي ريخته اند تا او را دل شيعيان دور كنند؛ همچنانكه دشمنان اميرمؤمنان عليه السلام در باره او همين كار را كرده اند به واسطه همين جعليات بسياري از محبان آن حضرت در وادي هلاكت قرار گرفتند و از اطاعت او دور شدند؛ اما ولايت مداران او با ظهور اين اوهام هيچگونه تغيير نكردند و اين رؤياهاي آشفته او را از راه اخلاصش باز نداشت؛ بلكه اين بافته ها، از فضائل دروني و علوم پنهاني آنها پرده برداشت. در باره مختار نيز هر آنچه را كه با پدر ائمه كردند، انجام دادند...

الحلي ، جعفر بن محمد بن جعفر بن هبة الله المعروف بابن نما الحلي من اعلام القرن السابع، ذوب النضار، ص ۱۴۶، تحقيق: فارس حسون كريم، ناشر: مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة، چاپ: الأولي سال چاپ: شوال المكرم ۱۴۱۶

تفصيل نظر علماي شيعه را مي توانيد در مقاله «مختار بن ابي عبيد صحابي رسول خدا يا مدعي نبوت» در سايت مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) به آدرس ذيل مطالعه فرماييد:

«آيا اين دو روايت از نظر سند صحيح هستند؟

۱- عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ لِي: يجُوزُ النَّبِي(ص) الصِّرَاطَ يتْلُوهُ عَلِي وَ يتْلُو عَلِياً الْحَسَنُ وَ يتْلُو الْحَسَنَ الْحُسَينُ فَإِذَا تَوَسَّطُوهُ نَادَي الْمُخْتَارُ الْحُسَينَ(ع) :يا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) إِنِّي طَلَبْتُ بِثَارِكَ فَيقُولُ النَّبِي(ص) لِلْحُسَينِ(ع) :أَجِبْهُ؛ فَينْقَضُّ الْحُسَينُ(ع) فِي النَّارِ كَأَنَّهُ عُقَابٌ كَاسِرٌ فَيخْرِجُ الْمُخْتَارَ حُمَمَةً وَ لَوْ شُقَّ عَنْ قَلْبِهِ لَوُجِدَ حُبُّهُمَا فِي قَلْبِهِ.

امام صادق (ع) فرمودند: پيامبر اكرم (ص) از پل صراط مي گذرند و حضرت علي (ع) و امام حسن (ع) پشت سر ايشان و سپس امام حسين (ع) هنگامي كه به وسط پل صراط مي رسند، مختار (كه در عذاب دوزخ است) ندا مي دهد: يا اباعبدالله من خون خواه شما بودم؛ پيامبر (ص) مي فرمايند: اي حسين! جواب او را بده؛ سپس امام حسين (ع) همچون عقابي، مختار را از دوزخ نجات مي دهند. و چه بسا اگر قلب مختار شكافته مي شد، حب آن دو خليفه در آن آشكار مي شد.

۲. روايتي ديگر قريب به همين مضمون از امام صادق (ع) نقل شده كه در انتهاي آن، راوي از امام (ع) سؤال مي كند: چرا مختار با وجود خدماتي كه انجام داده است در دوزخ گرفتار مي شود؟ امام در پاسخ مي فرمايند: چون در سينه­ي مختار، محبت آن دو خليفه بود. سپس امام قسم ياد مي كنند كه اگر در قلب جبرئيل و ميكائيل ذره اي از حب اين دو وجود مي داشت، خداوند متعال آنها را با صورت در آتش دوزخ مي افكند.

و نيز آيا مختار با خليفه دوم نسبتي داشته است؟»

اولا: اين دو روايت از نظر سند ضعيف هستند و در نتيجه قابل اعتماد نيست. مرحوم آية الله خويي بعد از نقل روايات مي فرمايند:

أقول: الروايتان ضعيفتان، أما رواية التهذيب فبالارسال أولا، وبأمية بن علي القيسي ثانيا. ....

هردو روايت از نظر سند ضعيف اند. اولا: روايت تهذيب مرسل است و ثانياً: امية بن علي قيسي (در روايت دوم) ضعيف است.

الموسوي الخوئي، السيد أبو القاسم (متوفاي۱۴۱۱هـ)، معجم رجال الحديث وتفصيل طبقات الرواة، ج۱۹، ص۱۰۸، الطبعة الخامسة، ۱۴۱۳هـ ـ ۱۹۹۲م

تفصيل فرمايش آيت الله خويي را مي توانيد در مقاله فوق به همان آدرس مطالعه فرماييد.

ثانيا: مختار بن ابي عبيد، هيچگونه نسبتي با عمر بن خطاب نداشته است؛ بلكه عبد الله بن عمر داماد (شوهر خواهر) ايشان بوده است. اين مطلب در بسياري از كتابها نقل شده است:

از جمله ابن اثير جزري در أسد الغابة في معرفة الصحابة مي نويسد:

أبو عُبَيد بن مسعود بن عَمْرو ابن عُمَير بن عَوف بن عُقْدَة بن غِيَرَةَ بن عوف ابن ثقيفٍ الثَّقَفِي . والد المختار بن أبي عبيد، ووالد صَفِيّة امرأة عبد الله بن عُمَر،

ابو عبيد بن مسعود بن عمرو .... پدر مختار بن ابي عبيد و پدر صفيه زن عبد الله بن عمر است.

ابن أثير الجزري، عز الدين بن الأثير أبي الحسن علي بن محمد (متوفاي۶۳۰هـ)، أسد الغابة في معرفة الصحابة، ج۶، ص۲۱۷، تحقيق عادل أحمد الرفاعي، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت / لبنان، الطبعة: الأولي، ۱۴۱۷ هـ - ۱۹۹۶ م.

از اين جهت، خواهر مختار از عبد الله بن عمر خواست تا در نزد يزيد وساطت كند و مختار را از زندان آزاد سازد. ابن ابي الحديد در باره آزاد شدن مختار مي نويسد:[m۱]

وذاك أن أخته كانت تحت عبد الله بن عمر بن الخطاب ، فسألت بعلها أن يشفع فيه إلي يزيد فشفع ، فأمضي شفاعته ، وكتب بتخلية سبيل المختار علي البريد ، فوافي البريد وقد أخرج ليضرب عنقه ، فأطلق.

علت آزادي مختار اين است كه خواهرش، خانم عبد الله پسر عمر بن خطاب بود. او از شوهرش در خواست نمود كه در مورد مختار نزد يزيد شفاعت كند و يزيد شفاعت او را پذيرفت و به دست قاصد نامه آزادي مختار را نوشت و قاصد نيز هنگامي مختار را براي گردن زدنش بيرون آورده بودند نامه را آورد، عبيد اللَّه پس از قرائت نامه يزيد، مختار را از زندان آزاد كرد.

إبن أبي الحديد المدائني المعتزلي، ابوحامد عز الدين بن هبة الله بن محمد بن محمد (متوفاي۶۵۵ هـ)، شرح نهج البلاغة، ج۲، ص۱۷۱، تحقيق محمد عبد الكريم النمري، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان، الطبعة: الأولي، ۱۴۱۸هـ - ۱۹۹۸م.

«و مي خواستم بدانم آيا اين روايت تاريخي درست است؟

در برخي نقلهاي تاريخي آمده است كه در زمان حضور امام مجتبي (عليه السلام) در مدائن، مختار قصد داشته است امام را به معاويه تسليم كند و امارت عراق را بگيرد.

با تشكر از شما ياوران اهل البيت و خدا شما را كه در جهت نشر معارف اهل البيت گام برداشتي موفق كند.»

در پاسخ بايد متذكر شد كه اين روايت نيز از نظر سند ضعيف است. آيت الله العظمي خويي و علامه مامقاني (رحمهما الله تعالي) ضعف سند آن را بيان كرده اند.

تفصيل سخنان ايشان را در باره اين روايت، در آدرس زير در فصل ششم همان مقاله فوق مطالعه فرماييد:

موفق باشيد

گروه پاسخ به شبهات

مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف)